Obesitas: Oorsprong, soorten, graden en gevolgen

Obesitas is een medische aandoening die wordt gekarakteriseerd door een overmatige ophoping van lichaamsvet tot het punt waarop het de gezondheid kan schaden. In tegenstelling tot simpel overgewicht, waarbij de lichaamsmassa slechts licht verhoogd is, wordt obesitas geassocieerd met een klinisch significante toename van vetweefsel, vooral rond de buik en de interne organen.

De meest gebruikte methode voor het diagnosticeren van obesitas is de body mass index (BMI), die wordt berekend met de formule:

BMI = gewicht (kg) / lengte² (m²)

Volgens de criteria van de Wereldgezondheidsorganisatie:

• BMI tussen 25 en 29,9 wordt beschouwd als overgewicht
  

• BMI ≥ 30 betekent obesitas
  

Het is belangrijk op te merken dat BMI geen rekening houdt met de verhouding tussen spier- en vetmassa, daarom kan het bij bepaalde groepen – zoals atleten of ouderen – de risico's niet precies weerspiegelen.

In de volgende secties zullen we de oorzaken onderzoeken waarom mensen aankomen, de verschillende typen en graden van obesitas, evenals de effecten ervan op de gezondheid.

Obesitas ontstaat wanneer de energie-inname (calorieën uit voedsel en drank) gedurende een bepaalde periode het energieverbruik (beweging, metabolisme, thermogenese) overschrijdt. Hoewel deze formulering eenvoudig klinkt en in grote mate het werkelijke probleem weerspiegelt, is de realiteit veel complexer.

De oorzaken liggen in gewoonten, emotionele toestand, omgeving, biologie en sociale factoren. De moderne levensstijl – met overvloedige maaltijden, weinig beweging en chronische stress – creëert ideale omstandigheden voor overgewicht.

Obesitas ontstaat niet van de ene op de andere dag, noch is het alleen het resultaat van een gebrek aan wilskracht of “overeten”. Het is een complex proces waarin meerdere factoren – biologische, gedragsmatige, psychologische en sociale – een rol spelen. Soms kan één factor een reeks gebeurtenissen triggeren, andere keren versterken verschillende factoren elkaar. Het is belangrijk om deze mechanismen te herkennen, zodat we het probleem effectief kunnen aanpakken in plaats van het gewoon te veroordelen.

Ongezond dieet

Een van de belangrijkste oorzaken is overmatige consumptie van calorierijk voedsel met een lage voedingswaarde – chips, fastfood, suikerhoudende producten, suikerhoudende dranken. Ze stapelen niet alleen calorieën op, maar creëren ook verslaving door het activeren van het dopaminesysteem in de hersenen, net als stimulerende middelen. Een persoon voelt zich kort tevreden, maar zoekt daarna naar meer.

Gebrek aan beweging

Lichamelijke activiteit is niet alleen een manier om “calorieën te verbranden” – het reguleert hormonen zoals insuline, ghreline en leptine, die direct invloed hebben op de eetlust en de opslag van vet. Een zittende levensstijl, vooral in het moderne digitale tijdperk, is een van de meest onderschatte risicofactoren. Uren voor een scherm vervangen het actieve spel van kinderen en de wandelingen van volwassenen.

Genetische aanleg

Erfelijkheid speelt een belangrijke rol. Als er mensen met obesitas in de familie zijn, is de kans groter dat hetzelfde probleem zich ontwikkelt. Dit betekent niet dat het lot vaststaat – eerder dat er meer bewustzijn en gerichte inspanningen nodig zijn om een gezonde levensstijl te behouden.

Hormonale en metabolische stoornissen

Aandoeningen zoals hypothyreoïdie (verminderde werking van de schildklier), het polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS), insulineresistentie en het metabole syndroom belemmeren de regulatie van het gewicht aanzienlijk. Bij deze aandoeningen slaat het lichaam vet op zelfs bij een gematigd voedselinname, en de eetlust is vaak verhoogd door verstoorde hormonale feedback.

Psychologische en emotionele factoren

Veel mensen eten om om te gaan met stress, angst, verveling of depressie. Het zogenaamde “emotionele eten” wordt een manier om met gevoelens om te gaan, in plaats van een manier om fysiologische honger te stillen. Dit creëert een vicieuze cirkel – hoe meer we eten uit emoties, hoe slechter we ons voelen, wat leidt tot nog meer eten.

Medicijnen

Sommige medicijnen, zoals antidepressiva, antipsychotica, corticosteroïden en hormonale therapieën, kunnen de eetlust verhogen, vocht vasthouden en metabolische veranderingen veroorzaken die het aankomen vergemakkelijken. Bij langdurig gebruik is het belangrijk om toezicht te houden door een specialist en tijdig correcties aan te brengen.

Slaapstoornissen

Onvoldoende of slechte slaap beïnvloedt de hormonen die de eetlust reguleren – leptine (dat verzadiging signaleert) wordt verlaagd, terwijl ghreline (dat de eetlust verhoogt) wordt verhoogd. Dit leidt tot meer maaltijden en meestal – tot een verlangen naar zoetigheid en koolhydraten.

Sociale en economische omgeving

In armere sociale groepen is de toegang tot gezond voedsel vaak beperkt, en het dagelijks leven is stressvoller. Het gebrek aan veilige en toegankelijke plekken om te bewegen (zoals parken en sportscholen) speelt ook een rol. Wanneer het goedkoper is om een koekje te kopen dan een appel, zijn de resultaten voorspelbaar.

Obesitas is geen homogeen verschijnsel – er zijn verschillende vormen afhankelijk van de oorzaak, het mechanisme van vetophoping en de manier waarop het zich in het lichaam verspreidt. Het begrijpen van deze verschillen is essentieel voor zowel diagnose als de keuze van de juiste behandeling.

Etiologische classificatie - volgens de oorzaak :

1. Primaire (essentiële) obesitas
   Dit is het meest voorkomende type en wordt meestal veroorzaakt door een onevenwicht tussen de ingenomen en verbruikte calorieën, in combinatie met genetische aanleg en de invloed van omgevingsfactoren. Er zijn geen onderliggende ziekten die de aandoening verklaren.
   

2. Secundaire obesitas
   Bij dit type is de oorzaak van het aankomen een specifiek medisch probleem of medicatie. Voorbeelden zijn hypothyreoïdie, het syndroom van Cushing, tumoren in de hypothalamus en het gebruik van corticosteroïden of antipsychotica.
   

3. Syndromale obesitas
   Dit komt voor bij zeldzame genetische en chromosomale aandoeningen waarbij obesitas deel uitmaakt van een breder klinisch beeld. Voorbeelden zijn de syndromen van Prader-Willi, Bardet-Biedl en Alström. Ze worden vaak gepaard met verstandelijke achterstand, hormonale stoornissen en ontwikkelingsafwijkingen.
   

Morofologische classificatie - volgens het mechanisme van vetweefselgroei

1. Hypertrofische obesitas
   Het komt voor bij volwassenen – de vetcellen (adipocyten) vergroten hun volume, maar niet hun aantal. Dit is de meest voorkomende en potentieel omkeerbare variant, vooral met de juiste behandeling en dieet.
   

2. Hyperplastische obesitas
   Dit komt het vaakst voor bij kinderen – het aantal vetcellen neemt toe. Dit type obesitas is moeilijker te beheersen, aangezien de vetcellen niet verdwijnen, maar alleen in omvang afnemen bij gewichtsverlies.
   

3. Gemengde obesitas
   Het combineert hypertrofie en hyperplasie van de adipocyten en wordt beschouwd als de meest resistente en moeilijk te behandelen vorm. Dit komt vaak voor bij mensen met ernstige en langdurige obesitas vanaf jonge leeftijd.
   

Klinische classificatie - volgens de vetverdeling

1. Android (centrale, "appelvormige") obesitas
   Vet hoopt zich voornamelijk op in de buik- en rompstreek. Het komt vaker voor bij mannen en wordt geassocieerd met een verhoogd risico op hart- en vaatziekten, insulineresistentie en type 2 diabetes.
   

2. Ginoid (perifere, "peer-vormige") obesitas
   Overtollig vet wordt voornamelijk verdeeld over de heupen en billen. Dit komt vaker voor bij vrouwen. Dit type heeft een zwakkere link met hart- en vaatziekten, maar is resistent tegen gewichtsverlies.
   

3. Gemengd type
   Het combineert de kenmerken van de beide bovengenoemde types en komt vaak voor bij mensen met gevorderde obesitas.
   

Andere classificaties

• Hypothalamische obesitas – het resultaat van schade aan de hypothalamus (bijvoorbeeld na een verwonding, tumor of operatie), wat leidt tot onbeheersbare honger en metabole stoornissen.
  

• Iatrogene obesitas – veroorzaakt door medicijngebruik of medische interventies.
  

• Psychogene obesitas – als gevolg van psychische aandoeningen, zoals depressie, angst of eetstoornissen (bijvoorbeeld emotioneel eten).
  

Obesitas is geen homogeen fenomeen – het heeft verschillende gradaties van ernst die worden bepaald op basis van de body mass index (BMI), ook wel BMI (Body Mass Index) genoemd. Het wordt eenvoudig berekend:

Formule:
BMI = gewicht (in kg) ÷ (lengte in meters)²

Voorbeeld:
Als je 90 kg weegt en 1,75 m lang bent:
90 ÷ (1,75 × 1,75) ≈ 29,4

BMI is voornamelijk gericht op het beoordelen van het lichaamsgewicht bij volwassenen en houdt geen rekening met spiermassa, botstructuur en vet per se, maar biedt een goed basisinzicht.

Classificatie van BMI en graden van obesitas:

Morbid obesitas, of pathologische obesitas, is een ziekte die gepaard gaat met een extreem hoog gezondheidsrisico en het verstoren van de functies van alle organen en systemen.

Obesitas is niet alleen een esthetisch of sociaal probleem – het is een chronische ziekte die bijna alle systemen in het lichaam beïnvloedt. Hoe verder gevorderd de graad, hoe groter het risico op ernstige en zelfs levensbedreigende aandoeningen. Hier zijn de belangrijkste gevolgen, verdeeld per systeem:

Metabole en endocriene gevolgen

• Insulineresistentie en type 2 diabetes: De verhoogde vetmassa verslechtert de insulinegevoeligheid, wat leidt tot chronisch verhoogde bloedsuikerspiegels.
  

• Metabool syndroom: Combinatie van hoge bloeddruk, verstoorde glucoseregulatie, hoge triglyceriden en abdominale obesitas.
  

• Hormonale stoornissen: Bevat verminderde vruchtbaarheid, polycysteus ovariumsyndroom bij vrouwen en verlaagd testosteron bij mannen.
  

Cardiovasculaire complicaties

• Hypertensie: Verhoogd lichaamsgewicht leidt tot extra belasting van het hart.
  

• Atherosclerose en dyslipidemie: Hogere niveaus van LDL-cholesterol en triglyceriden.
  

• Verhoogd risico op hartaanval en beroerte.
  

Ademhalingsstoornissen

• Obstructieve slaapapneu: Vetophopingen rondom de nek en borstkast belemmeren normaal ademhalen tijdens de slaap.
  

• Kortademigheid bij fysieke inspanning: Zelfs bij lichte activiteit is er verhoogde en belemmerde ademhaling.
  

Orthopedische en musculoskeletale problemen

• Osteoartritis: Overgewicht leidt tot vroegtijdige slijtage van gewrichten, vooral van de knieën en heupgewrichten.
  

• Rugpijn: De verhoogde belasting van de wervelkolom leidt tot hernia's van de tussenwervelschijven en chronische pijn.
  

Psychologische en sociale gevolgen

• Depressie en angst: Obesitas leidt vaak tot een verminderd zelfbeeld, sociale isolatie en emotionele stoornissen.
  

• Stigmatisatie en discriminatie: Bijzonder uitgesproken in professionele omgevingen en sociaal leven.
  

Verhoogd oncologisch risico

Verschillende studies koppelen obesitas aan een verhoogd risico op:

• Borstkanker
  

• Colorectale kanker
  

• Endometriumkanker
  

• Pancreaskanker en leverkanker
  

Bij langdurige obesitas, zelfs matig, neemt het risico op chronische ziekten drastisch toe. Daarom is vroege preventie en gewichtsbeheersing van essentieel belang voor de algehele gezondheid.

De behandeling van obesitas is een meervoudig proces dat een individuele aanpak vereist en vaak een combinatie van gedrags-, dieet-, fysieke, medicamenteuze en soms chirurgische maatregelen omvat. Er is geen universele oplossing – succes hangt af van volharding, aanpassing aan de gewoonten van de patiënt en langdurige steun. De gefaseerde behandeling van obesitas bestaat uit de volgende stappen:

1. Levensstijlverandering – de basis van de therapie

De eerste en noodzakelijke stap van de behandeling omvat veranderingen in het dagelijks leven:

• Dieet: Een uitgebalanceerd, hypocalorisch dieetplan afgestemd op leeftijd, geslacht, fysieke activiteit en gezondheidstoestand. Uitsluiting van bewerkte voedingsmiddelen, transvetten en suikers. Toevoegen van vezels, eiwitten en gezonde vetten.
  

• Fysieke activiteit: Minimaal 150 minuten matige activiteit per week. Een combinatie van cardio- en krachttraining leidt tot duurzamere resultaten.
  

• Gedragsinterventies: Werken met een psycholoog of therapeut om ongezonde eet- en gedragsmodellen te identificeren en te veranderen.
  

2. Medicamenteuze behandeling

Medicijnen worden alleen onder bepaalde voorwaarden voorgeschreven, meestal wanneer de BMI ≥ 30 is, of ≥ 27 bij de aanwezigheid van bijkomende ziekten. De meest gebruikte medicijnen zijn:

• Orlistat: Remt de opname van vetten in de darmen.
  

• Glucagon-like peptide-1 (GLP-1) agonisten: Bijvoorbeeld liraglutide en semaglutide – onderdrukken de eetlust en helpen het gevoel van verzadiging te bevorderen.
  

• Centraald werkende middelen: Reguleren de eetlust door invloed uit te oefenen op het zenuwstelsel.
  

 Medicatie vervangt niet het dieet en de beweging, maar aanvult. Het wordt toegepast onder medische controle.

3. Chirurgische behandeling (bariatrische chirurgie)

Bij ernstige obesitas (BMI ≥ 40 of ≥ 35 met bijkomende ziekten) en onvoldoende effect van andere methoden kan een chirurgische behandeling worden overwogen. De meest voorkomende procedures zijn:

• Gastric bypass
  

• Sleeve gastrectomie (gastric sleeve)
  

• Biliopancreatische bypass
  

Deze ingrepen verminderen het volume van de maag en/of veranderen het spijsverteringspad, wat leidt tot een significante en vaak blijvende gewichtsafname.

4. Monitoring en ondersteuning

Regelmatige follow-up door een team van arts, diëtist, psycholoog en fysiotherapeut, is essentieel voor langdurig succes. Steun van familie en gemeenschap speelt ook een enorme rol.

Er is geen magische oplossing voor obesitas. Het vereist volharding, bewustzijn en vaak een complexe therapeutische benadering. Elk verloren kilogram is een stap naar een gezonder en actiever leven.

Obesitas ontwikkelt zich vaak geleidelijk en kan lange tijd worden onderschat. Er zijn echter duidelijke signalen waarbij raadpleging van een arts noodzakelijk is.

Als de Body Mass Index (BMI) 30 of meer, valt dit al onder de categorie obesitas en is medische beoordeling noodzakelijk. Zelfs bij een BMI boven 27, maar met bijkomende aandoeningen zoals hoge bloeddruk, type 2 diabetes, slaapapneu of afwijkingen in het lipidenprofiel, is het aanbevolen om hulp te zoeken.

Andere situaties waarin het belangrijk is om een specialist te raadplegen, zijn onder andere:

• Snel of onverwacht gewichtstoename, zonder zichtbare reden;
  

• Voortdurende mislukte pogingen om af te vallen, ondanks veranderingen in dieet en beweging;
  

• Verschijning van symptomen zoals kortademigheid bij minimale inspanning, gewrichtspijn, chronische vermoeidheid;
  

• Verhoogd gevoel van angst, schaamte of depressie, gerelateerd aan het lichaamsgewicht;
  

• Familiegeschiedenis van hart- en vaatziekten of metabole aandoeningen, wat het risico verhoogt.
  

De arts zal niet alleen de graad van obesitas beoordelen, maar ook de toestand van de organen en systemen die hierdoor kunnen worden aangetast. Indien nodig zal er een gepersonaliseerd actieplan worden opgesteld – van veranderingen in de levensstijl tot medicamenteuze therapie of doorverwijzing naar een endocrinoloog, diëtist of chirurg. Vroege interventie is vaak cruciaal om ernstige complicaties te voorkomen.

Wat betekent het om een BMI boven de 30 te hebben?

Een BMI (Body Mass Index) boven de 30 wijst op obesitas – een aandoening waarbij het vet in het lichaam in hoeveelheden aanwezig is die de gezondheid bedreigen. Dit vereist medische beoordeling en passende interventie.

Is het mogelijk om een normaal gewicht te hebben, maar toch schadelijke vetophoping te hebben?

Ja. Dit wordt "metabole obesitas met normaal gewicht" genoemd. Hierbij stapelt het vet zich vooral rond de buik en interne organen, wat gepaard gaat met een verhoogd risico op diabetes en hart- en vaatziekten.

Kan obesitas het gevolg zijn van een hormonaal probleem?

Ja, hoewel het zeldzaam is. Secundaire oorzaken zoals hypothyreoïdie, het syndroom van Cushing of insulineresistentie kunnen bijdragen aan overgewicht. Daarom is het belangrijk om onderzoeken te doen bij onverklaarbare of moeilijk behandelbare gewichtstoename.

Kan obesitas alleen worden behandeld met dieet en sport?

In de vroege fasen – ja. Maar bij gevorderde obesitas of de aanwezigheid van complicaties is het vaak nodig om medicijnen (zoals orlistat) of zelfs bariatrische chirurgie toe te voegen. De behandeling moet gepersonaliseerd zijn.

Maakt het uit waar het vet zich op het lichaam ophoopt?

Ja. Het android-type (rond de buik) wordt geassocieerd met een hoger risico op hart- en vaatziekten en metabole aandoeningen, terwijl het gynoid-type (rond de heupen en dijen) minder risicovol is.

Bronnen:

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK459357/